Educatie is geen oplossing

Of het provisieverbod werkt is maar de vraag, Mifid is een instrument voor de sector om zich in te dekken en het effect van financiële educatie is onthutsend laag. Henriëtte Prast, hoogleraar personal finance, mist de aandacht voor menselijk gedrag in de financiële sector.

De crisis heeft voor de nodige extra regels gezorgd. Denk aan het provisieverbod, leidraad advisering en risico-indicatoren. Is de beleggingswereld daarvan beter geworden?

“Het provisieverbod is een mooi voorbeeld van een maatregel die rationeel gezien zou moeten werken, maar waarvan de gedragseffecten vooraf niet goed zijn onderzocht. Er is geen analyse gedaan naar de mogelijke gevolgen van het verbod. De idee is dat de klant ziet wat hij betaalt, dat dit de sector disciplineert en dat onnodig dure diensten vanzelf goedkoper worden of wegvallen. Maar mensen disciplineren minder dan je denkt, kijk maar naar het beperkte overstappen van energieleverancier."

"Verder wil je niet dat mensen die advies nodig hebben het niet inwinnen omdat ze er apart voor moeten betalen. Het voelt al snel als weggeggooid geld. Ik vergelijk het met een bezoekje aan een kledingzaak. Als je iets hebt gepast en de verkoopster heeft je goed geholpen, maar je koopt uiteindelijk niks, dan zal de verkoopster je niet vragen om te betalen voor het advies. Terwijl je als klant best weet dat ze ergens uit betaald moet worden."

"Transparantie heeft niet altijd het effect dat je verwacht. Zo blijkt uit experimenteel onderzoek dat adviseurs die transparant moeten zijn over hun provisies het product waarop ze het meest verdienen agressiever aanprijzen dan adviseurs die hun provisie niet hoeven te onthullen."

"En in de transparante situatie koopt de klant dat product ook nog eens vaker dan in de niet- transparante situatie. Waarschijnlijk omdat de klant denkt: hij zegt dat hij hier het meest aan verdient, maar toch durft hij het zo aan te prijzen. Dan móet het wel goed zijn. Voor je een maatregel invoert moet je goed onderzoeken wat het effect is, rekening houdend met hoe mensen in elkaar zitten. Dat kan vertraging opleveren, maar ook teleurstellingen voorkomen.”

En de Mifid-richtlijnen, werken die wel?

“Nou, in de praktijk komt dat voor de sector vooral neer op een cover-your- ass-methode. Mifid heeft als doel dat de klant wordt geholpen. Ik heb alleen mijn vraagtekens bij hoe de sector daar invulling aan geeft. Ze testen vaak kennis, ervaring en risicobereidheid en komen dan met een suggestie. Als een aandelenhandelaar de test invult komt hij zo uit op een riskante portefeuille; iemand met weinig kennis, ervaring en risicotolerantie - een ambtenaar bijvoorbeeld - krijgt het advies veilig."

"Stel dat beiden volgens dit profiel gaan beleggen en de beurs stort op een zeker moment in elkaar. De aandelenbroker is dan niet alleen zijn geld kwijt, maar wellicht ook zijn baan. Hij heeft zijn menselijke en zijn financiële kapitaal in hetzelfde mandje gelegd."

"Los daarvan is het de vraag of zo’n test de risicotolerantie goed meet. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat mannen en vrouwen hem anders invullen. Aan klanten van een bank werd een door Mifid geïnspireerde vragenlijst voorgelegd, waarbij de lichaamsreacties gemeten werden. Mannen nemen over het algemeen meer risico’s bij beleggen dan vrouwen, dat is bekend. Maar opvallend is dat de lichaamsreactie van mannen liet zien dat ze eigenlijk minder risicobereid waren dan ze hadden ingevuld. Bij vrouwen was het omgekeerde het geval: hun lichaamsreacties waren gelijk aan die van de mannen, terwijl ze zichzelf als veel minder risicobereid hadden gepresenteerd."

AFM doet niet alleen aan toezichthouden en waarschuwen, maar richt zich ook op het informeren en financieel onderwijzen van beleggers. Is dat goed?

“Uit een overzichtsstudie op basis van honderden onderzoeken blijkt dat financiële educatie niet meer dan 0,1% van het financiële gedrag verklaart. Bij lagere inkomens is dat nog minder. Informatie en educatie zijn een nobel streven, maar het verandert het gedrag van mensen vrijwel niet. Het geloof in educatie komt voort uit een vaak impliciet geloof in het rationele model. Dat sluit niet aan bij wat we inmiddels weten over gedrag."

"In de afgelopen jaren is de AFM overigens duidelijk meer aandacht gaan besteden aan gedragseconomie. Bij de overheid is die ontwikkeling ook gaande.”

De Week van het Geld - waarin lagereschoolkinderen leren omgaan met geld - werkt dus ook niet?

“Dezelfde studie die ik net noemde heeft ook het effect van financiële educatie onder jongeren bekeken. Het is niet bewezen dat het werkt. In een lesprogramma moet je in mijn ogen afwegen wat de verschillende onderdelen opleveren. De tijd van leerkrachten en kinderen is nu eenmaal niet oneindig.”

Als financiële educatie kennelijk niet werkt, wat dan wel?

“Neem het ZZP-pensioen. Aan de ene kant zijn er mensen die zeggen: vrijheid, blijheid, informeer de ZZP’ers en dan kiezen ze zelf wat bij hen past. Het andere uiterste is pleiten voor verplichtstelling, zoals de AFM onlangs deed."

"Vanuit mijn vakgebied komt een tussenoplossing. Maak het voor ZZP’ers zo makkelijk mogelijk om te sparen voor hun pensioen door ze bijvoorbeeld bij inschrijving in de Kamer van Koophandel een zelfbindingscontract aan te bieden. Als ze daarvoor tekenen wordt per kwartaal een bedrag ingehouden dat gebaseerd is op hun BTW-aangifte. Dat lost het probleem van de onregelmatige inkomstenstroom ook op. ”

Dit soort oplossingen bestaat al langer in de VS.

“Klopt, het blijkt dat 80% van de medewerkers die zo’n contract krijgt aangeboden er op intekent, met als gevolg dat ze gemiddeld ruim drie keer zoveel inleggen als voorheen.”

U schreef in een onderzoek over risicocommunicatie: “Pensioen is bedoeld voor consumptie en pensioendeelnemers doen er goed aan zich in te dekken tegen prijsrisico’s. Dit kan beter door vaardigheden te ontwikkelen in huishoudproductie dan door financiële educatie.” De moestuin van Jetta Klijnsma was dus niet zo’n gek idee?

“Er wordt veel gesproken over pensioenrisico, maar in mijn ogen gebeurt dat vooral vanuit het oogpunt van de aanbieder, niet vanuit de deelnemers in het pensioenfonds. Stel, ik weet hoe ik na mijn pensioen wil leven en hoeveel ik daar straks voor nodig heb, na correctie voor inflatie. Stel, ik bereik dat vermogensdoel, maar de relatieve pijzen zijn veranderd: auto’s zijn veel goedkoper geworden en designerkleding veel duurder. Als ik mijn geld graag uitgeef aan luxe kleding en helemaal geen auto wil, kan ik dus niet kopen wat ik wil. En iemand die van luxe auto’s houdt, maar niet is geïnteresseerd hoe hij eruit ziet, kan twee keer zoveel kopen dan hij dacht."

"Ik zou wel eens willen onderzoeken of het verstandig is om te beleggen in ondernemingen waarvan je straks producten en diensten wil afnemen. Als het rendement daarop varieert met de prijs van die producten en diensten, dan heb je dat risico gehedged en kun je met de beleggingswinst evengoed die producten kopen. Het idee dat je niet belegt vanuit technische of fundamentele analyse, maar vanuit eigen behoeften. Dat maakt het pensioensparen meteen een stuk concreter.”

Wat zou de toekomstige rol van de adviseur moeten zijn? Bij zulke opt-in en opt-out-oplossingen heeft hij niet veel meerwaarde.

“Een adviseur moet de klant informeren over de risico’s, niet alleen bij pensioenen, maar over de hele portefeuille. Een adviseur moet helpen een verstandige keus te maken, ook omdat financiële educatie niet werkt. Daarom kan hij beter aan de andere kant beginnen. Dus niet: wat wil een klant aan rendement bij welk risico, maar wat wil een klant absoluut niet kwijt? Bijvoorbeeld zijn huis. Nou, dan is een beleggingshypotheek een slecht idee.”

U gaat voor D66 binnenkort de Eerste Kamer in. Hoe is het gesteld met de financiële kennis in Den Haag?

“Dat vind ik lastig in te schatten, want bij politici weet je nooit of ze iets zeggen of vragen om hun kennis te etaleren of om het gebrek eraan te verstoppen of om de kiezer te paaien. Pensioenfondsen rekenen met de huidige rente, niet de toekomstige rente. Gunstig in een lagerente-omgeving, maar dat geeft een vertekend beeld. Toch blijven er politici die die toekomstige rente wel een goed idee vinden."

"Een belangrijke reden voor mij om lid te worden van D66 was dat zij als een van de weinige partijen in het partijprogramma durfden op te nemen dat de AOW- leeftijd omhoog moest. Dat was wellicht geen populair standpunt bij kiezers, maar wel een realistische kijk op de toekomst. Dat trok me aan.”

Wat wordt uw rol in de kamer?

“De woordvoerderschappen zijn nog niet verdeeld, dus dat kan ik nog niet zeggen. We moeten daar nog over vergaderen. Ik verwacht in ieder geval wel vanuit mijn expertise mijn steentje te kunnen bijdragen - al dan niet als woordvoerder.”

Over Henriëtte Prast

Henriëtte Prast is econoom en hoogleraar finance aan de Tilburg School of Economics & Management en research fellow bij Netspar, gespecialiseerd in gedragseconomie. Daarvoor was ze onder andere onderzoeker bij De Nederlandsche Bank en tot en met 2011 lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Prast heeft daarnaast verschillende advies- en toezichtfuncties. In de periode 2010-2014 was ze lid van de Raad van Toezicht van de AFM. Ze schreef de boeken:

• Geld en Gevoel - over emoties, economie en ethiek
• Geld en geluk - over emotie- economieën
• Alles draait om geld
• Een jaar uit het leven van een gevoelseconoom